---

---

---

مهرگان و مهرپرستی

مهرگان از کهن ترين جشن هاى ايرانيان است كه سابقه اى چند هزار ساله داشته و هرسال دهم مهرماه (و به روايتى شانزده مهرماه) برگزار می شد. جشن مهرگان ريشه در آئين مهرپرستى يا ميترائيسم، دين اقوام باستانی ايران قبل از پيدايش زرتشتيسم دارد. به قول زنده ياد دکتر پرويز ناتل خانلری : " مهرگان ، جشنى به درازاى تاريخ ايران " می باشد. علاوه بر ايران در هندوستان و افغانستان و آسيای ميانه نيز رواج داشت و بعدها منطقه گسترش آن تا به اروپا توسعه يافت. مُهر و نشان مهرپرستی را امروزه هم می توان در بسياری از سنن و اعيادی که در ايران و اروپا و آسيا هنوز برگزار می شوند مشاهده کرد اما به شکل تغيير يافته و با پوشش و جامه ی مذهبي، چه اسلامی و چه مسيحی . برخلاف ديگر ايزدان و خدايان که براساس پيروانشان از ازل بوده اند مهر يا ميترا در شب يلدا در غاری از دل يک سنگ زاده شد تا چون خورشيدی تابان، ظلمت طولانی زمستان را پايان بخشد. براساس اين آئيين گياهان و جانوران نه در آسمانها بلکه در زمين آفريده شدند ، به باور مهرپرستان از شيره هوم (گياهى است داراى شيره اى سفيد كه در ايران و افغانستان مى رويد) گياهان و جانوران بوجود مىآيند. اما اين گياه در آغاز در انحصار خداى ملعونى بنام ايزدهوم بوده و مانع از استفاده از آن و آفرينش مىشد, ميترا ايزد بدکنش هوم را كشته و شيره گياه را به زمين مىپاشد و انواع گياهان و جانوران از اين شيره پديد مىآيند. بعدها اين روايت در برخورد با آيين های ديگر ملل همجوار ايران تغيير يافت و هوم به شکل گاوی افسانه ای درآمد که با کشتن آن توسط ميترا و ريختن خون آن بر زمين گياهان و جانوران بوجود آمدند. مهرگان در آغاز مجموعه اى از آئينها و مراسم ساده اى بود كه در طى سال در بزرگداشت ميترا و سپاس از او بخاطر آزاد سازى نطفه گياهان و جانوران(و نه خلق آنها) عمدتا توسط دهقانان و شبانان كه پرستاران و تيمارگران گياهان و جانوران محسوب مىشدند برگزار مىشد. مهرگان در واقع آئين زحمتكشان و بويژه کشاورزان بود.

زاده شدن ميترا از درون سنگ

در گيلان و مازندران بويژه در روستاها، بيشتر از هر جای ايران مهرگان جشن گرفته می شود. در واقع اولين قوم بومی ايرانی که به مهر پرستی مشهور بود کاسپين ها، اجداد گيلانی ها و مازندرانيهای امروز بودند و سومريها در نوشته هايشان آنان را آفتاب پرست می ناميدند. زمان همه اين جشنها مصادف است با پايان فصل برداشت محصولات کشاورزی. در واقع اين جشنها مراسم سپاسگذاری از ايزد مهر و بار آوری است که ياور چند هزار ساله ی دهقانان در امر کاشت و برداشت می باشد. در بسياری از روستاهای گيلان و مازندران جشن خرمن در اين ايام برگزار می شود. در توسکامحله قاسم آباد در گيلان هر سال در سه آدينه مردم در شاه شهيدان جمع شده و جشن می گيرند. در آدينه آخر که جشن مهرگان اصلی هست مردم بسياری از شهرها و روستاهای شرق گيلان و غرب مازندران نيز به آنجا می آيند. تا حدود بيست سال پيش دختران و پسران روستايی در اين روز بهترين لباسهای خود را ،چون ايام نوروز ، می پوشيدند. مبدا بسياری از آشنايی ها و احتمالا پيمان تشکيل خانواده بين دختران و پسران مجرد همين آدينه در توسکامحله بود. در همين ايام در گيلان و مازندران در چندين آدينه پياپی مراسم کشتی گيری برگزار می شد و در آدينه آخر با گذاشتن برُم ( داربست يا نردبانی که جوايزی مثل پيراهن، ظرف و مشابه را به آن آويزان می کردند) به کشتی گيران برنده جايزه می دادند. اواخر تابستان و اوايل پاييز ، در ايام خرمن محصولات کشاورزی که هوای آفتابی از ضروريات می باشد، هرگاه ابر و بارندگی زياد مانع اين کار شود در روستاهای شرق گيلان نوجوانان با رقص و پايکوبی از خورشيد می خواهند که با تابش گرما آفرين خود کشاورزان را ياری دهد. معمولا يک نفر با گذاشتن يک دُم که از ساقه برنج درست می کنند نقش اهريمن يا همان ايزد ملعون هوم را بازی ميکند و می رقصد و بقيه دورش جمع شده و با دست زدن و هو کردنش همزمان می خوانند:" ای خدا آفتاب بنه / منگ منگتاب بنه" و بدينسان خورشيد را به تابيدن دعوت می کنند. به در هر خانه روستايی که می رسند صاحب خانه اندکی برنج در توبره يا کيسه ای که به گردن ملعون آويزان هست می ريزد. بعد برنج را به بقالی محل داده و او نيز بهای برنج را با نخودچي، کشمش، شکلات و يا ديگر تنقلات می پردازد.

آن زمان که مهرپرستی در اوج گسترش خود بود، توانگران، زورمندان و شاهان وقتى به علاقه توده مردم به اين آئين پى بردند، به فكر استفاده از آن برآمده وخود نيز به آن "گرويدند". كم كم مهرگان از مراسم ساده مردمى كه چندين نوبت در سال اجرا مىشد بصورت جشنهاى مفصل دربارى با اهدا(اجبارى) هدايا و پيشكشها از طرف حكام و شاهان محلى به شاه و امپراطور، ظهور مغ ها و تشكيل معابد بزرگ، مراسم قربانى كردن گاو و گوسفند درآمد. ناگفته نماند كه حكام محلى با بستن مالياتهاى سنگين بر گرده دهقانان هزينه "پيشكشها" را تامين مىكردند. بدينگونه مهرگان تبديل شد به بارى بردوش دهقانان و شبانان. درحاليكه شاهان در حضور مغان و كاهنان و حكام محلى جشن را با شكوه و جلال فراوان، با نوشيدن شيره خلس آور گياه هوم، قربانى كردن گاو وگوسفند، رد و بدل هدايا چون طلا و اسب و كنيزكان و رقص و پايكوبى برگزار مىكردند، همزمان در روستاها مردم با نشستن دور سفره مهرگان كه شامل هفت عنصر (البته اگر بعداز چاپيده شدن توسط ساتراپها و مغان بنيه مالىشان كفايت ميكرد) شامل انار، انگور ، به، ترنج، سيب، عناب و کُنار بود ضمن ستايش مهر، از وى مىخواستند تا سال آينده كشت هايشان محصول پربار داده و دامهايشان پر شير و مصون از آفت و بيمارى باشند.

چون مهرپرستى تدريجا دين رسمى امپراطورى شد، مثل اغلب اديان که وقتی به ابزار تبليغات دولتی تبديل شدند بتدريج سادگی و خصلت مردمی ابتدايی خود را از دست داده و به عامل فشار و تهديد و تحميق مردم توسط شاهان و مغان و در مجموع همه ستمگران تبديل شد. از مراسم بسيار زننده اىكه در اين دوره در بين طبقات بالاى جامعه متداول شد قربانى كردن گاو در چندين نوبت در سال بود. مغان براى بزرگاندن دم و دستگاه خدايان، از به قربانگاه فرستادن حتى تنها گاو مردنى شبانى مردنى و خانه بدوش چشم نمىپوشند. "مهرپرستى در قربانگاههاى به خون آلوده و پر مگس، چارپايان قابل قربانى را به خاك و خون مىكشد، و از اين راه هرچه فقر شبانان و كشاورزان وتوده هاى بىخواسته بيشتر مىشود، نيازشان به خدايان محسوس تر مىشود. " حتى با كمياب شدن گاو، ناگزير چارپاى كوچكترى را به جاى گاو به قربانگاه مىبرند و اين چارپا را ناچار "گو سپنته" يا گوسپند يا گوسفند يعنى گاو مقدس مىنامند.تا جايى كه امروز هم به گوسفند گاو مقدس مىگوييم" (تاريخ جشنهاى ايران_ دكتر پرويز رجبى)

ديوارنگاره از يک مهرابه‌ در مارينو ايتاليا که صحنه کشتن ورزا (گاو) توسط ميترا را نشان می دهد

زرتشت كه مدت ده سال از ترس شاه و مغان مهرپرست مجبور بود آئين خود را مخفيانه تبليغ كند،مىگويد: براى آزارى كه آنان ازكردارها و گفتارهاى خودشان به چارپايان مىرسانند، به جاى آر آن داورى كه در پايان، در خان و مان دروغ خواهى داد . اين را مىپرسم، چه چيزى است سزاى كسى كه از براى دروغ پرست(شاهان و مغان)، شهريارى فراهم كند؟ از براى آن بدكنشى، اى اهورا، كه مايه زندگى خويش نيابد، جز به آزار چارپايان و كارگران وكشاورزان راست كردار؟

پس از گسترش آئين زرتشت، عليرغم مخالفتهاى اوليه زرتشت با ميترا و مهرپرستى و تبليغ عليه آن، مهر كه در سير زمان براى التيام دردهاى بىشمار محرومان بتدريج از حالت خدايى بيرون آمده بود گاهی بشكل پهلوان اسطوره اى، كاوه كه بر عليه ستمگر زمان ضحاك شوريد و گاهی فريدون كه ضحاك را در كوه دماوند به بند كشيد زندگى دوباره يافت (همانطور كه بعداز استيلاى اعراب، ايرانيان سوگ سياوش را به شكلى ديگر و به نام عاشوراى حسينى حفظ كردند). دهقانان و شبانان، مهرگان، اين آئين زيبا را كه پيوندنزديك با بارورى و مبارزه با ستمگرى دارد را از چنگ مغان و شاهان درآورده و دوباره آنرا به جشن زحمتكشان تبديل كردند. گرچه مهر از خدايى به زير كشيده شد، اما عليرغم تمايل موبدان و ستمگران بعدى به عنوان يكى از ايزدان در آئين زرتشت به زندگى ادامه داد.
مهرگان همه ايرانيان شاد باد